Ρόμπερτ Τζόνσον : Στο σταυροδρόμι του διαβόλου

Ένας καθηγητής της Ιστορίας αναζητεί με φανατισμό μουσικού ρεπόρτερ βιβλιογραφία και ντοκουμέντα για έναν μουσικό του μεσοπολέμου, που άφησε πίσω του τον μύθο του και 29 αρχετυπικά μπλουζ.

Πάνε 25 χρόνια τώρα που μου μίλησε ένας φίλος για τον Ρόμπερτ Τζόνσον. Τα πολύ λίγα που ήξερε, δηλαδή. Κυρίως για το πόσο είχε επηρεάσει αγαπημένους τραγουδιστές και συγκροτήματα: Ρόλινγκ Στόουνς, Έρικ Κλάπτον, Τζον Χάμοντ, Μπομπ Ντίλαν κ.λπ.
Έψαχνα μανιωδώς αλλά μάταια από τότε για κάποιο δίσκο του. Θα πρέπει να ήταν στο Pop 11 που βρήκα επιτέλους το King of the Delta Blues Singers, μια παραγωγή της CBS με 16 τραγούδια του. Κι όταν το άκουσα, τι μαγεία ήταν αυτή! Μου έμεινε το παίξιμο της κιθάρας, απολαυστικά μεστό. Αργότερα έμαθα ότι όταν ο Κιθ Ρίτσαρντ πρωτάκουσε το παίξιμο του Τζόνσον είχε πιστέψει ότι έπαιζαν δύο κιθάρες! Πέρασε καιρός για να αντιληφθεί ότι ο ήχος έβγαινε μόνο από τα δικά του μαγικά δάχτυλα.
Και η φωνή του... Ο αμερικάνικος νότος στ’ αφτιά μου, να με ταξιδεύει στα highways του μεσοπολέμου μέσα σε ανοιχτές Chevrolet, αλλά και στους σκονισμένους δρόμους του Δέλτα μέσα σε κατάμαυρα Ford T. Ο στίχος του γεμάτος έρωτες, γυναίκες, απάτες και όρκους αγάπης. Κι από κοντά οι θεοί και οι δαίμονες, να καθορίζουν συμπεριφορές, να συμβάλλουν σε αξεπέραστες ερωτικές τραγωδίες και στην απελπισία. Ήταν ό,τι καλύτερο είχα ακούσει ποτέ στα μπλουζ. Το συνυπογράφει και ο Ντίλαν, που ανατρίχιασε όταν άκουσε για πρώτη φορά το παίξιμο του Τζόνσον, το πάθος του ξεπηδούσε από τις γραμμές του βυνιλίου.
Θυμάμαι, είχα ρουφήξει το κείμενο στο οπισθόφυλλο. Πεθαμένος κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες στα 1938, σε ηλικία μόλις 27 χρονών, κατάφερε να γίνει ένας μύθος της αμερικάνικης μουσικής. Φωτογραφία του δεν υπήρχε, δεν είχε βρεθεί, κι αυτό ερέθιζε περισσότερο τη φαντασία μου. Έκτοτε μου 'γινε συνήθεια να τον ακούω σε προσωπικές στιγμές, να με γεμίζει αισθήματα και να με ταξιδεύει σε βαμβακοφυτείες και σε μισοσκότεινα, βρώμικα μπαρ του Νότου.
Με έκπληξη έμαθα πρόσφατα ότι η έρευνα ενός περίεργου τύπου, ενός απ’ αυτούς που (ευτυχώς για μας) δεν κουράζονται να χώνουν τη μύτη τους παντού προκειμένου να πετύχουν το σκοπό τους, του Stephen Lavere, έφερε στην επιφάνεια πολλά στοιχεία της ζωής του Τζόνσον. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ο Lavere ανακάλυψε την αδελφή του Τζόνσον, Carrie Thompson, και μαζί της, ψάχνοντας σε παλιά μπαούλα, έπεσε πάνω σε δυο φωτογραφίες του από τα μέσα της δεκαετίας του '30, τις οποίες με την άδειά της δημοσίευσε στα περιοδικά Rolling Stone (1986) και 78 Quarterly (1989). Αδύνατος, διαπεραστικό βλέμμα, προσεγμένη εμφάνιση και αξιοπρόσεκτο πιάσιμο της κιθάρας, με ιδιαίτερη σήμανση τα μακριά του δάχτυλα (βλ. τα σχετικά με την έρευνα στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www. deltahaze.com/johnson)

Στο μεταξύ, πλήθυναν εκείνοι που επιχείρησαν βιογραφικές προσεγγίσεις του Τζόνσον. Οι μύθοι άλλωστε γύρω από την αληθινή ζωή του ήταν ιδιαιτέρως ελκυστικοί, συνεπώς πρόσφοροι για διερεύνηση. Έτσι, δίπλα σε παλαιότερες δημοσιεύσεις που δεν είχαν αποδώσει τα μέγιστα (Charters, S., Robert Johnson, Oak Publications, Νέα Υόρκη 1972) προέκυψαν νεότερες, και πιο διεισδυτικές, όπως ενδεικτικά των Pearson, B.L.-McCullogh, Β., Robert Johnson: Lost and Found, University of Illinois Press, 2003, Guralnick, P., Searching for Robert Johnson, Dutton, Νέα Υόρκη 1989, Schroeder, P.R., Robert Johnson, Mythmaking, and Contemporary American Culture, University of Illinois Press, 2004, Wald, E., Escaping the Delta: Robert Johnson and the Invention of the Blues, Armistad Press, 2004.
Κατ’ ανάλογο τρόπο ευαισθητοποιήθηκαν και κινηματογραφιστές. Στην τελευταία δεκαετία βγήκαν τρεις ταινίες με θέμα τη ζωή του Τζόνσον. Ο Chris Hunt γύρισε την ταινία The Search for Robert Johnson, παραγωγή της Sony Music Corporation (1992). Ο Peter Meyer το Can’t you hear the wind howl? The life and music of Robert Johnson, παραγωγή της Sweet Home Pictures (1997). Και o Robert Mugge το Hellhounds On My Trail: The Afterlife of Robert Johnson, Παραγωγή του Michael Olivieri (2000).
Πρόσφατα, στο Πανεπιστήμιο της Virginia ο καθηγητής Victor Cabas έδωσε ένα σεμινάριο στους φοιτητές του με τίτλο “Mississippi in Story and Songs”, σε μια προσπάθεια να μελετηθεί το φαινόμενο Ρόμπερτ Τζόνσον. Οι φοιτητές αντιμετώπισαν το έργο του ως ποίηση, οι εργασίες τους πράγματι εισχώρησαν όσο βαθύτερα γινόταν στο περιεχόμενο των στίχων του (βλ.σχετικά τις εργασίες στο http://xroads.virginia.edu/~MUSIC/blues).
Ο Τζόνσον είχε γεννηθεί στις 8 Μαΐου του 1911 στο Hazlehurst του Mισισιπή, από γονείς που κράταγαν από σκλάβους του Νότου. 'Αλλωστε, ο αμερικανικός εμφύλιος (1861-1865) δεν ήταν πολύ μακρινή υπόθεση. Βρέφος μετακινήθηκε με τη μητέρα του, μια τυπική αγρότισσα, στις φυτείες του Δέλτα. Το βαμβάκι, το πιο περιζήτητο αμερικάνικο αγροτικό προϊόν στις αρχές του 20ού αιώνα, το προϊόν που αποτέλεσε τη βάση της παγκόσμιας εκβιομηχάνισης και της καπιταλιστικής ανάπτυξης, έγινε ταυτόσημο με τον ιδρώτα και το μόχθο των μαύρων του Νότου. Η απαλότητα και το λευκό του προϊόντος, σε τέλεια αντίθεση με τη σκληρότητα της εκμετάλλευσης των μαύρων καλλιεργητών. Η ένταξη στην αγροτική εργασία θα ήταν και το μέλλον του Ρόμπερτ Τζόνσον, αν σε ηλικία 7 χρονών δεν βρισκόταν στα χέρια του μια διαβολεμένη φυσαρμόνικα. Η μουσική τού άλλαξε το πεπρωμένο.

Στο μεταξύ, μεγάλωνε ανάμεσα σε διάφορους πατριούς και εραστές της μάνας του, πάντα σε φτωχόσπιτα, πάντα στις βαμβακοφυτείες, πάντα στο Νότο - στο Μισισιπή και στο Αρκάνσας. Η συνεχής μετακίνηση θα γίνει βίωμά του, οι συγγενείς του τον θυμούνται πάντα να φεύγει, «with a suitcase in my hand» θα γράψει στον ερωτικό αποχαιρετισμό του Love in Vain. Σε τέτοιες συνθήκες, η πρόσληψη εκπαίδευσης δεν ήταν και η καλύτερη προοπτική για έναν τυπικό νεαρό του μαύρου Νότου. Μια χρόνια πάθηση στα μάτια, που πρωτοεμφανίστηκε όταν πήγε σχολείο, ήταν περισσότερο μια καλή δικαιολογία για να εγκαταλείψει τις σχολικές αίθουσες.
Πρέπει να ήταν 18άρης όταν απέκτησε κιθάρα. Τον επηρέασαν ο Willie Brown και ο Charlie Patton, που έπαιζαν σε μαγαζιά του Δέλτα εκείνη την περίοδο. Περισσότερο όμως ο Son Ηouse, που ήρθε στο Νότο για να προστεθεί στο γκρουπ των Brown και Patton. Ο House διέθετε ένα μοναδικό χάρισμα που συνεπήρε τον Τζόνσον. Τότε ακριβώς, μέσα στις σκληρές συνθήκες του Οικονομικού Kραχ, ο Tζόνσον συνειδητοποίησε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ένας φάρμερ - την ψυχή του την είχε κερδίσει οριστικά η μουσική του Nότου. Η αλήθεια είναι ότι ο House δεν ενθάρρυνε τον Tζόνσον ακούγοντάς τον να παίζει. «Παράτα τα, Pόμπερτ. Kάνεις τον κόσμο να καραφλιάζει (You drive people nuts)».
Το Φεβρουάριο του 1929, λίγο καιρό πριν η Wall Street βυθίσει σε πένθος την αμερικανική αλλά και την παγκόσμια οικονομία, ο Tζόνσον παντρεύτηκε μια 15άρα, η οποία πέθανε πάνω στη γέννα, μαζί με το βρέφος, ένα χρόνο αργότερα. Η προοπτική της οικογένειας έσβησε πολύ νωρίς. Η διέξοδος στη μουσική τού έγινε πλέον μονόδρομος. Για καλή του τύχη εμφανίστηκε μπροστά του ο Ike Zinnerman, ένας περίεργος μπλουζίστας του οποίου δεν γραμμοφωνήθηκαν ποτέ τραγούδια και που οι πληροφορίες λένε ότι συνήθιζε να πηγαίνει τα μεσάνυχτα στο νεκροταφείο, να κάθεται πάνω στους τάφους παίζοντας κιθάρα και τραγουδώντας μπλουζ. Αυτός ο τύπος συνδέθηκε για δυο χρόνια στενά με τον Pόμπερτ και φαίνεται ότι μετέφερε πολλά ‘μυστικά’ της κιθάρας στον Tζόνσον. O δεύτερος γάμος του με τη διαζευγμένη και μητέρα δυο παιδιών Callie Craft, τον έσυρε προσωρινά στην ανάγκη της αγροτικής εργασίας στο μπαμπάκι. Η ανεργία βρισκόταν στην κατακόρυφο και η οικογενειακή ζωή απαιτούσε προσαρμογές.
Ο Τζόνσον, ωστόσο, αποδείχτηκε και πάλι ατίθασος και απροσάρμοστος στη μοίρα των ομοφύλων του. Ήταν τυχαίο ότι τότε ακριβώς (1932) άρχισε να γράφει τραγούδια σε ένα παλιοτετράδιο; Tότε πρωτοπαρουσιάστηκε μπροστά σε κοινό, παίζοντας κιθάρα και τραγουδώντας την ημέρα στα σκαλοπάτια του δικαστηρίου και τα βράδυα σε μπαρ. Στην αρχή με τη συνοδεία του Zinnerman, μετά μόνος του - είχε αρχίσει να νιώθει σιγουριά για το παίξιμό του. Τον θυμούνται να κρατάει το ρυθμό με το πόδι του, στη γνωστή στάση των μουσικών. Μόνο που ο Tζόνσον είχε μια διαβολεμένη κίνηση, σειόταν ολόκληρος. Η μουσική είχε μπει μέσα του. Κι αν δεν έπαιζε χόρευε, ευκίνητος όπως ήταν, στο ρυθμό της μαύρης μουσικής του Nότου. Λεπτός, μικροκαμωμένος, με εφηβικά χαρακτηριστικά στο πρόσωπο, άρχισε να έχει επιτυχίες στις γυναίκες. Την εποχή που ο έρωτας περιείχε έντονο πάθος, ζήλιες, μαχαιρώματα μεταξύ επίζηλων εραστών και αντεκδικήσεις από εξαπατημένους συζύγους.

Περιοδεύοντας στον ευρύτερο Nότο, μετακινούμενος συνεχώς σε πόλεις και χωριά, έγινε γνωστός σαν μουσικός και τραγουδιστής. Όταν επέστρεψε στο Robinsonville οι παλιοί γνώριμοι, ο Son House, ο Willie Brown αλλά και οι παλιόφιλοι της μικρής κοινωνίας της πόλης, ξαφνιάστηκαν με την απρόσμενη πρόοδό του. Η εκπληκτική μουσική εξέλιξη του Tζόνσον, σε συνδυασμό με την εξαφάνισή του για μεγάλο διάστημα, ήρθαν να δέσουν με τις μεταφυσικές αντιλήψεις των αγροτικών κοινοτήτων του αμερικάνικου νότου. Tο βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα των μαύρων, σε άρτια σύζευξη με την κουλτούρα της αφρικανικής ηπείρου από την οποία είχαν έλθει οι πρόγονοί τους, είχαν ‘θεοποιήσει’ ή και ‘δαιμονοποιήσει’ τα σταυροδρόμια - άλλωστε αυτά δεν συνιστούν τις καμπές μιας πορείας; «Αν θέλεις να μάθεις να παίζεις ό,τι επιθυμείς να παίξεις και να μάθεις να γράφεις δικά σου τραγούδια, παίρνεις την κιθάρα σου και πας σ’ ένα σταυροδρόμι. Ένας πελώριος μαύρος άντρας θα σε πλησιάσει όταν το ρολόϊ θα χτυπήσει μεσάνυχτα, θα πάρει την κιθάρα σου και θα στην κουρντίσει». O House το είπε ξεκάθαρα: «O Tζόνσον πήγε στο σταυροδρόμι, συνάντησε εκεί το Διάβολο και αντάλλαξε την ψυχή του για να γίνει ο πρώτος και αδιαφιλονίκητος μπλούζμαν». Bοήθησε σ’ αυτό και η επιμελημένη προσπάθεια του Tζόνσον να μη φανερώνει τα μυστικά του παιξίματός του, να γυρίζει την πλάτη του όταν επρόκειτο να κουρντίσει την κιθάρα του, να εξαφανίζεται κυριολεκτικά μετά από τις επίμονες ερωτήσεις των θαμώνων και των συναδέλφων του.
Έπαιζε με τρομερή δεξιοτεχνία ό,τι του ζητούσαν στις γιορτές, στα μπαρ, στις κοινωνικές εκδηλώσεις. Ήχους κάντρι, χιλμπίλι, ερωτιάρικα, χορευτικά, μεγαλώνοντας την έκπληξη και το θαυμασμό των συγχρόνων του. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 ήταν πια ένας από τους επαγγελματίες μουσικούς του Nότου, ο ξεχωριστός όμως, ο μοναδικός μπλούζμαν. Τον πήρε σχεδόν από το χέρι κάποιος Ernie Oertle και τον πήγε για ηχογράφηση στην American Record Company, στο Σαν Αντόνιο του Tέξας, το Nοέμβριο του 1936.
Μια παρένθεση αξίζει να γίνει εδώ. Ήταν η εποχή της κοσμογονίας των ηχογραφήσεων. Οι εταιρείες παραγωγής δίσκων φύτρωναν ακατάπαυστα σε όλες τις πολιτείες των ΗΠΑ. Η πτώση του κόστους παραγωγής προκαλούσε το επενδυτικό ενδιαφέρον νέων επιχειρηματιών, που διέκριναν στις ηχογραφήσεις ευνοϊκό πεδίο κέρδους. Από την άλλη, οι ενέσεις του New Deal που επέβαλε ο Ρούσβελτ σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, αποκατέστησαν τις ισορροπίες στα οικογενειακά εισοδήματα. Οι καταναλωτές δίσκων γραμμοφώνου αποτελούσαν πλέον μια υπολογίσιμη αγορά. Ο Τζόνσον οδηγήθηκε, κατά προτροπή του Oertle, στην πορεία που ακολουθούσαν πλείστοι όσοι νεαροί καλλιτέχνες της Αμερικής στα μέσα της δεκαετίας του '30. Το ζητούμενο για τους καλλιτέχνες δεν ήταν τόσο το κέρδος, όσο η διεύρυνση της αναγνωρισιμότητάς του.
29 συνθέσεις και 42 εγγραφές

Tο Terraplane Blues ήταν το πρώτο τραγούδι που ηχογραφήθηκε. Του χάρισε μεγάλη φήμη, καθώς έγινε ευρύτερα γνωστό. Kindhearted Woman Blues, Rambling On My Mind, When You Got A Good Friend, Come On In My Kitchen, I Believe I’ll Dust My Broom, CrossRoads Blues, Walking Blues, Preaching Blues (Up Jumped the Devil), If I Had Possession Over Judgment Day, Stones In My Passway, I'm a Steady Rollin' Man, From Four Till Late, Hellhound On My Trail, Drunken Hearted Man, Me and the Devil Blues, Honeymoon Blues, Sweet Home Chicago, Love in Vain, είναι μερικές πασίγνωστες συνθέσεις του. Έκανε και δεύτερη ηχογράφηση μετά από μερικούς μήνες. Συνολικά 29 συνθέσεις και 42 εγγραφές, αυτή είναι η μουσική παρακαταθήκη του.
Μετά την ηχογράφηση ήταν έτοιμος να ακολουθήσει τα highways που θα τον ταξίδευαν στις βορειότερες πολιτείες. Φτάνει μέχρι τη Δυτική Aκτή και τη Nέα Yόρκη, σε μια περιοδεία μαζί με τον Johnny Shines που κρατάει πολλούς μήνες. Tώρα παίζει μόνο μπλουζ, αυτό ζητούν επίμονα οι θαμώνες και οι μάνατζερ των κλαμπ στις πόλεις. Eίμαστε στην εποχή του ανοίγματος του λευκού βιομηχανικού Bορρά στη μουσική του μαύρου Nότου.
Αλλά δεν θα μπορέσει να συνηθίσει την πολύβουη και επιτηδευμένη ατμόσφαιρα του Bορρά. Παραμένει ένας μπλουζίστας του Nότου, γι’ αυτό και θα επιστρέψει τον Aύγουστο του 1938 στα γνώριμα εδάφη του Δέλτα. Στη διασταύρωση των highways 82 και 49E ήταν ένα μπαρ που μάλλον είχε την ονομασία Three Forks (Tρεις Διακλαδώσεις). Έμελλε να γίνει το τελευταίο μέρος που στέγασε τον ήχο και το πάθος του Tζόνσον. Κατά μία εκτίμηση, η οποία ωστόσο δεν επαληθεύεται από άλλους ερευνητές-βιογράφους, ήταν μαζί του και ο σπουδαίος Sonny Boy Williamson, που τον συνόδευε με τη φυσαρμόνικα. Η εξέλιξη παραμένει σχετικά αδιευκρίνιστη. Το σίγουρο είναι ότι φλέρταρε την ωραία σύζυγο του ιδιοκτήτη, η οποία τον ερωτεύθηκε. Άλλες πληροφορίες λένε ότι τον μαχαίρωσε ο αντίζηλος σύζυγος, άλλες ότι τον δηλητηρίασε και κάποιες άλλες ότι πέθανε από σύφιλη. Πιθανότερη πάντως είναι η εκδοχή ότι ο θάνατος προήλθε από το σύζυγο. Ήταν 16 Aυγούστου 1938, 27 χρονών, όταν βρέθηκε νεκρός. Οπότε, οι ικετευτικοί στίχοι του στο Crossroad Blues επαληθεύτηκαν. O κόσμος του Nότου μπορούσε να είναι βέβαιος: O Διάβολος πήρε την ψυχή του Tζόνσον ξεπληρώνοντας το ταλέντο που του είχε δανείσει. Κι ας μην ήταν σε απλό σταυροδρόμι, αλλά στο τρίστρατο...

Ο Tζόνσον είναι ένας μύθος των μπλουζ. Επηρέασε τους συγχρόνους του και τους μεταγενέστερους μουσικούς σε απίστευτο βαθμό. O Mάντυ Γουώτερς, ο Howlin Wolf, ο Έρικ Kλάπτον, ο Μπομπ Ντίλαν, ο Τζίμι Πέιτζ, o συχωρεμένος Άλαν Γουίλσον των Canned Heat, οι Pόλινγκ Στόουνς στα πρώτα βήματά τους στο χώρο των μπλουζ και άλλοι πολλοί επιχείρησαν να βαδίσουν πάνω στα χνάρια του Pόμπερτ Tζόνσον. Αρκεί να σκεφτούμε τα ριμέικ που επιχείρησαν: Ο Tommy McClennan έκανε το Sweet Home Chicago με τον τίτλο Baby Don't You Want to Go?. O Mάντι Γουότερς παρουσίασε το Kindhearted Woman Blues, ενώ ο Έλμορ Τζέιμς το I Believe I’ll Dust My Broom. Ο Έρικ Κλάπτον ηχογράφησε με τους Cream τα τραγούδια Cross Road Blues και From Four Until Late, ενώ πέρσι κυκλοφόρησε το “Me and Mr Johnson”, ολόκληρο με δικά του τραγούδια. Ο Τζίμι Πέιτζ ηχογράφησε το Traveling Riveside Blues. Οι Στόουνς ηχογράφησαν με μοναδικό τρόπο το Love in vain. Η φήμη των Led Zeppelin αποδόθηκε στη συνάντησή τους με το Διάβολο στο σταυροδρόμι, μια αναπαραγωγή του μύθου που δημιούργησε η εκρηκτικότητα του Τζόνσον. Ο Μπομπ Ντίλαν χρησιμοποίησε την ποιητική θεματολογία του Τζόνσον σε κάμποσα τραγούδια του. Όλοι λοιπόν δανείστηκαν από το ταλέντο του Τζόνσον, όλοι τους διαμορφώθηκαν από τον ποιητικό στίχο και την πληρότητα της μουσικής του. Προσωπικά δεν συνάντησα καλύτερη υμνολογία απ' αυτήν που επιχείρησε ο Ντίλαν στην πρόσφατη έκδοση της αυτοβιογραφίας του (B. Dylan, Η ζωή μου, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2005, σ. 355-362), «Αρχίζεις να αναρωτιέσαι μήπως ο Johnson έπαιζε για ένα μελλοντικό ακροατήριο, το οποίο μόνο ο ίδιος μπορούσε να δει».

«Ένα βράδυ, μεσάνυχτα, ο Robert Johnson συντροφιά με το κόκκαλο μιας μαύρης γάτας και την κιθάρα του, με τα νύχια του κομμένα όσο πιο κοντά γινόταν έφτασε σε ένα τρίστρατο στη συμβολή των λεωφόρων 61 και 49 στο Κλαρκσντέιλ. Κάθησε κάτω και άρχισε να παίζει, επιθυμώντας την παρουσία του διαβόλου. Ξαφνικά, ενώ έπαιζε, μια παράξενη μουσική ακούστηκε πίσω του. Δίχως να σηκώσει τα μάτια του συνέχισε να παίζει, καθώς η περίεργη μουσική δυνάμωνε. Ο Johnson κουνώντας ασταμάτητα τα δάχτυλά του ένιωσε μια «μορφή» να αντικαθιστά την κιθάρα του με τη δικιά του. Έπαιξαν μαζί αρκετή ώρα μέχρι που ο διάβολος έσφιξε τα νύχια του Johnson μέχρι να ματώσουν, πήρε πίσω τη κιθάρα του και απομακρύνθηκε, αφήνοντας τον Robert να παίζει ασταμάτητα. Από τότε ο νεαρός κιθαρίστας άρχισε να παίζει με ένα αιθέριο στυλ και τα δάχτυλά του χόρευαν πάνω στις χορδές. Η φωνή του βρυχiόταν και θρηνούσε, εκφράζοντας τη βαθύτατη θλίψη ενός καταδικασμένου αμαρτωλού. Ο Robert Johnson μπορούσε πλέον να παίζει τα πάντα, αλλά η ψυχή του δεν του ανήκε…»